Bu kılavuz, film seyredenlerin bir eleştirmen gibi düşünmelerine ve film konusunda eleştiri yazmak isteyenlerin daha tutarlı eleştiriler yapmalarına yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu kılavuzdaki bütün maddelerin her filmi kapsamayacağı da akıldan çıkarılmamalıdır.
Sağlıklı bir film eleştirisi yapabilmek için herşeyden önce izlenen filmi İçerik, Biçim ve Kişisel Tepkiler açılarından irdelemek gerekir. İçerik ve Biçim ana başlıkları da kendi içlerinde Tem’a, Olay ve Tipler ile Oyun, Dekor, Sinematoğrafik Uygulama, Akış-Kurgu ve Ses gibi altbaşlıklar halinde incelenir. Bütün bunlardan sonra eleştirmen, eleştirisine, kendi Kişisel Tepkiler‘ini ekler. Buradaki tüm maddelerin her filmi kapsamayacağı açıktır; ancak bazı filmler için de bu maddeler eksik kalabilir. İşte iyi bir eleştirmenden beklenen, bazı filmler için eksik kalan bu maddelerin yerine yeni maddeler ekleyebilmesidir
A. İçerik
1. TEM’A (ANAFİKİR)
a) Filmde genel bir tem’a (anafikir) veya mesaj var mı? (Sosyal bir yorum, felsefi bir fikrin incelenmesi, belirli bir gerçeğin açıklanması, bir dizin araştırılması, belirli bir zaman ve mekana ait garipliklerin ve tersliklerin incelenmesi, ruhsal bir durum, tarihten veya tarih öncesi dönemden bir kesit, doğa insan ilişkisi, yalnız doğa, vb…)
b) Tem’a, gerçekçi ve doğru mu? (My Dai’daki soykırım haklıydı veya Hitler Musevileri öldürmekte haklıydı gibi tem’aların işlendiği filmler, ne kadar iyi işlenmiş olursa olsun, sanatsal bir yapıt değildirler.)
c) Tem’a entellektüel ve felsefi açıdan yeterli kadar ilgi çekici mi? (Salt savaş kötüdür tem’asını işlemek kalıcı bir sanatsal yapıt ortaya çıkaramaz. Oysa Hiroşima Sevgilim, bize savaşın hem yenen hem de yenilen yönünden ne kadar kötü ve saçma olduğunu anlatması bakımından kalıcı sanatsal bir yapıttır.)
d) Tem’a sanatsal bir nihilizmi mi (hiçlik-yokluk) yansıtıyor? (Sanatsal nihilizm özellikle bizim ülkemiz için geçerli olmamalıdır. Geri kalmış bir ülkenin sinema sanatçıları olarak, bizler her yaptığımız filmde tutarlı bir tem’a işlemek, seyirciye bir mesaj vermek zorundayız)
e) Filmde toplumsal davranış veya tutumlar, insancıl değerler var mı?
f) Filmdeki fikirler, hayal gücüne dayanılarak mı; yoksa karakter sergilemesi, aksiyon, kamera hareketleri, kurgu, vb. yoluyla mı sunuluyor?
g) Aksiyon ile diyalog (veya sözlü anlatım) arasında bir denge var mı?
h) Fikirler; açık, gerçekçi ve önemli mi? Semboller (simgeler) kullanılmış mı? Kullanılan semboller anlaşılabilir gibi mi? Anafikir ile çatışan semboller de var mı?
i) Film salt bir sorunu mu ortaya koyuyor,yoksa aynı zamanda bir çözüm de getiriyor mu?
j) Film esas olarak olumlu bir beceri mi öğretiyor ?
k) Film esas olarak bilgi mi veriyor?
l) Film esas olarak ikna etmeye mi yönelik? Siz ikna oldunuz mu?
m) Film esas olarak eğlendirmeye mi yönelik? Siz eğlendiniz mi?
n) Filmi pasif olarak mı izlediniz, yoksa filmdeki fikirleri anlayabilmek için düşünmek zorunda mı kaldınız?
2. OLAY
a) Kısaca ne oluyor? İkincil olaylar da var mı?
b) Konu gerçek mi,hayal mi? yoksa ikisinin karışımı mı?
c) İyi belirlenmiş bir çatışma veya mücadele var mı? Yoksa sadece dağınık ve tutarsız olaylar mı görüyoruz?
d) Olay kolaylıkla anlaşılabilyor mu?
e) Aksiyon nasıl? (Çok hareketli, orta, durağan, veya karışık)
f) Olaylar hızlı mı, yavaş mı akıyor? (olayların hızı) değişiyor mu?
g) Olaylar; doğal – yapay, mantıklı – mantıksız, planlı – raslantıya bağlı, vb.mi?
h) Olaylar, etki ve tepki ile biribirine bağlı mı?
i) Düğüm noktası etkin bir biçimde çatışmayı çözümlüyor mu?
j) Çatışma bir şiddet eylemi mi, yoksa gizli bir psikoloji mi? Yoksa her ikisi de mi?
k) Çatışma önemli sorunları mı kapsıyor, yoksa saçma-sapan, önemsiz şeyleri mi?
l) Beklentilerin tersine çıkması veya ima var mı?
m) Olaylar ne gibi duygular uyandırıyor? (Acıma, şiddet, bezginlik, neş’e, vb.)
n) Filmde "öykü boşlukları" var mı?
o) Filmde nefesleri kesen bir izleme (takip öğesi) var mı?
p) Filmde seyirciyi etkileyen kitle hareketleri var mı (grev, nümayiş, gösteri yürüyüşü, vb.)
r) Suç, şiddet veya seks ayrıntıları aşırı mı kullanılmış?
s) Filmde güldürücü rahatlamalara da yer verilmiş mi?
3. TİPLER (KARAKTERLER)
a) Birincil ve ikincil tipler kimler?
b) Tiplerin ana aksiyonla ilişkileri yakın olarak mı, yoksa dağınık olarak mı kurulmuş?
c) Tipler değerleri mi simgeliyor? (zenginlik, yoksulluk, ihtiras, iyi kalplilik, vb.)
d) Tipler nasıl? (Gerçek – gerçekdışı, uyumlu – uyumsuz, güçlü – zayıf, hayat dolu – bezdirici, çekici – itici, iyi – kötü, statik – dinamik, gelişen – durağan, ikna edici – kuşku uyandırıcı, bireycil – toplumcu, tipik – atipik, basit – karmaşık, sentimental (aşırı duygusal) – maddeci, anlamlı – anlamsız, sahte – inandırıcı, vb)
e) Tipler hemen mi, yoksa giderek mi belirleniyor?
f) Başrol oyuncularının herhangi birinin seçiminde trajik bir hata var mı?
g) Tipler evrensel mi evrensel olmayan tipler de var mı?
h) Olaylar kişiye bağlı olarak mı gelişiyor? Olayların odak noktası kişi mi, çevre mi, toplum mu?
ı) Tipin davranışları, kabul edilmiş standartlardan saptığında, O’na halâ "kişi" diyebiliyor musunuz?
j) Kişinin yaşı O’nun etkinliğinin artmasında rol oynuyor mu?
k) Tipler içinde bulundukları toplumsal statüyü gerçekçi olarak yansıtabiliyorlar mı?
l) Oyuncular hangi güdülerle hareket ediyorlar? (Zenginlik, başarı, güçlülük, kendini beğenme – egoizm, özveri – altruizm, korku, açlık, seks, vb)
m) Bu güdüler belirgin mi, yoksa eksik mi?
n) Tiplerin çizimi derin mi, yüzeysel mi?
o) Basma kalıp kişilikler var mı? Varsa bu kişilikler tiplerin gelişimine yardımcı mı oluyor, yoksa gelişimi engelliyor mu?
B. Biçim
1. OYUN
a) Oyuncular, iç duygularını dışa yansıtmakta başarılı oluyorlar mı?
b) Oyun "Sinema Anlatımı"na mı, yoksa "Tiyatro Alatımı"na mı uygun?
c) Diyalog (veya sözlü anlatım) nasıl? (Esprili, güldürücü, akılcı, hayal gücüne dayanan, yaratıcı, duygusal, açık, doğal, ağır, etkin vb)
d) Jestler, filmsel olarak etkili mi?
e) Aksiyon, diyalog (veya sözlü anlatım) ve kamera uyum içinde mi?
f) Objeler, oyuncu veya simge olarak da kullanılmış mı?
2. DEKOR
a) Sahnelerin dekorları neyi yansıtıyor? (Zenginlik, yoksulluk, doğal güzellik, işyeri, eğlence, vb)
b) Dekorlar gerçekçi (realistik) mi, yoksa masalsı (fantastik) mı?
c) Dekorlar ilginç mi,yoksa sıkıcı mı?
d) Dekorlar tem’aya yardımcı oluyor mu?
e) Dekorlar inandırıcı mı,yoksa yapay mı?
f) Sahne(ler); sesli çekim yapılan bir stüdyo mu, yoksa doğal bir mekan mı?
g) Hava koşulları (yağmur, kar, fırtına) olayın bir öğesi mi, yoksa ruh halini yansıtmada kullanılmış birer araç mı?
3. SİNEMATOGRAFİK UYGULAMA (KAMERA)
a) Filmsel zaman ve filmsel mekan (uzay) etkili olarak kullanılmış mı? Yoksa film, kullanılan sınırlı kamera açıları dolayısıyla daha çok bir tiyatro oyununu mu anımsatıyor?
b) Filmin bir üslûbu var mı? (Romantik, gerçekçi, hayalci, samimi, neo-realist, soyut, şiirsel, simgesel, yorumsal vb
c) Filmde yeni sinematik buluşlar var mı? (Örneğin, alışılmışın dışında bir kompozisyon, olağan dışı kamera uygulamaları, vb)
d) Filmin jeneriği nasıl? (Düz ve alışılagelmiş; seyirciyi filmin ruh haline sokacak türden, vb)
e) Kamera hareketleri ile oyuncu haretleri uyumlu mu?
f) Rahatsız edici kamera hareketleri var mı? Yani, kamera, kararlı ve tutarlı mı?
g) Görüntüleri net alan derinlikleri konuya uygun mu?
h) "İlgi merkezleri" gerçekten ilgi merkezi mi?
ı) Optik ve mekanik yaklaşma ve uzaklaşmalarla kaydırmalar anlamlı ve tutarlı mı?
j) Çerçeve kompozisyonları ilginç ve tatmin edici mi?
k) Mercekler, odak uzaklıklarına göre uygun yerlerde kullanılmış mı? Özellikle portre çekimlerinde odak uzaklığı uygun mercekler kullanılmış mı?
l) Fon ön plandaki ilgi merkezini dağıtıyor mu?
m) Işıklandırma sahne ve plana uygun mu?
n) Işıklandırmada yapaylık göze çarpıyor mu?
o) Ruh halini yansıtan ışıklandırmalar etkili mi?
p) Doğal mekanlarda ve dışarda gündüz çekilen "gece" sahneleri inandırıcı mı?
r) Optik efektler başarılı olarak ve yerinde kullanılmış mı?
s) "Yavaşlatılmış" veya "hızlandırılmış" hareketler var mı? Varsa, bu hareketler yerinde kullanılmış mı?
4. AKIŞ VE KURGU
a) Anlatım tekniği başarılı mı?
b) Akış Planı dinamik mi, statik mi, yoksa ikisinin karışımı mı?
c) Kurgu hızlı mı, yavaş mı?
d) Sahneler ve planlar uygun zamanlarda yeterince uzun, uygun zamanlarda da yeterince kısa mı?
e) İç ritm hızlı mı, yavaş mı?
f) Dış ritm hızlı mı, yavaş mı?
g) Kurgu ritmik mi?
h) Bağlantılar ilginç,anlamlı ve aynı zamanda anlaşılabilir gibi mi?
i) Oyuncuların tepkileri (tepki planları) daima anlaşılabilir gibi mi?
j) Bölümler (sekanslar) açık-seçik mi? Yoksa, zaman-zaman ne olup bittiğini anlamakta güçlük çektiğiniz oluyor mu? Bu anlama güçlüğü ilginizi artırıyor mu, yoksa dağıtıyor mu?
k) Ruh halini yansıtan sahne ve planlar konunun gelişimini unutturacak kadar yoğun mu?
5. SES
a) Ses’in yüksekliği dengeli mi?
b) Diyaloglar (veya sözlü anlatım) açık ve anlaşılabilir gibi mi?
c) Müzik, ses efektleri ve aksiyon uyumlu mu?
d) Diyalog (veya sözlü anlatım) film için ne derece önemli? Yani,film ses kuşağı olmaksızın izleseydiniz, olup bitenleri yine anlayabilir miydiniz?
e) Ses efektleri sizde nasıl bir izlenim bıraktı? (Doğal, yapay, bozuk – eşlemeli, eşlemesiz – non-senkron-, perspektif bozuk, vb)
f) Müziğin filme katkı derecesi nedir?
g) Müzik hep fonda mı? Yoksa zaman-zaman yükselip kendini duyurabiliyor mu?
C. Kişisel Tepkiler
1. Yapımcı veya yönetmen niçin konuyu bu şekilde işlemiş? Siz olsaydınız, aynı konuyu nasıl işlerdiniz?
2. Filmi bir bütün olarak izlemenizi engelleyen kötü kullanılmış öge veya ögeler var mıydı? (Kötü ses, kötü kurgu, kötü kamera hareketleri, vb)
3. Filmin üzerindeki etkisi ne oldu? (Hoşlandınız, şaşırdınız, çok etkilendiniz, iğrendiniz, donup kaldınız, yaşamınızı tazelediniz, ruhunuzu zenginleştirdiniz, vb) NİÇİN?
4. Filmdeki eğlence öğesi çok mu fazlaydı?
5. Filmde savunulan görüşe veya görüşlere katılmasanız bile, filmden hoşlandınız mı? NİÇİN?
6. En çok aklınızda kalan plan (çekim), sahne, olay ve karakterler hangileri? NİÇİN?
7. Mantıksal olarak açıklayamayacağınız başka tepkileriniz de var mı?
——–
Yukarıdaki sorulara vereceğiniz yanıtlar; bir filmi eleştirirken kullanabileceğiniz belli başlı ipuçlarını oluşturacaktır. Önemli olan, bu ipuçlarını iyi değerlendirmek ve sonuçta bir senteze varabilmektir.
Başlangıçta da belirtildiği gibi, bu soruların bir bölümü bazı filmler için bir anlam ifade etmeyecek; veya, bunun tam tersi olarak, bazı filmler için de bu sorular yetersiz kalacaktır. Her iki durumda da bir eleştirmen olarak görev yine size düşüyor: Yeni sorular, yeni yanıtlar bulun. Başarılar.
SUHA ARIN
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Basın Yayın Yüksek Okulu
Ankara, 8 Mayıs 1978
